تصرف عدوانی طبق قانون به دو دسته حقوقی و کیفری تقسیم میشود و به معنی تصرف مال غیرمنقول فردی دیگر، بهاجبار و بدون رضایت او است. برای مثال چنانچه فردی، بدون رضایت مستاجر یا مالک، زمین او را تصرف کند، بهاین کار، تصرف از نوع عدوانی میگویند. این مسئله، جدا از خلع ید است. در خلع ید، ثابت کردن مالکیت فرد، ضروری است درحالیکه در تصرف عدوانی، استناد بر سابقه تصرف ملک کفایت میکند.
درواقع از منظر قانون، حق، امتیازی است که فردی بهموجب قانون نسبت به سایر افراد جامعه دارد و دیگر افراد، باید آن را محترم بشمارند. چنانچه شخصی، حق دیگری را پایمال کند، شامل مجازات قانونی میشود. در مثال سادهای از این عبارت باید گفت: فرض کنید شما مالک یا مستاجر ملکی هستید و فردی بدون رضایت، ملک را بهتصرف درمیآورد. چگونه میتوان روند شکایت را پیش برد؟ انواع آن چیست و تصرف چگونه شکل میگیرد؟
انواع تصرف عدوانی
طبق آیین دادرسی، دعوای تصرف به سه شکل عدوانی، ممانعت از حق و مزاحمت بیان میشود. طبق ماده 158 قانون، تصرف عدوانی اینگونه بیان میشود” ادعای شخصی مبنی بر اینکه دیگری مالی غیرمنقولی را بدون رضایت، از تصرف او خارج کرده و ادعای تصرف بر مال مذکور را دارد”. عدوانی طبق قانون به دو دسته تقسیم میشود. تصرف از نوع عدوانی تنها در مورد اموال غیر منقول بیان میشود. تصرف عدوانی حقوقی بر مبنای آنچه در قانون آمده تصرف از نوع عدوانی دارای خاصیتهایی است که هرکدام از آن منوط به جمیع شرایط میشود. برای رفع شدن تصرف میتوان متناسب با شرایط یکی از دو شکل یا هردو را در دادگاه عمومی طرح کرد. تصرف از نوع حقوقی اینگونه بیان میشود: “تصرف مالی غیرمنقولی که متعلق به شخص دیگری است با علم بر اینکه آن مال، به دیگری تعلق دارد”. مرجع چنین دعوایی دادگاه عمومی حقوقی خواهد بود. در این نوع از دعوا نیاز به اثبات مال و احراز آن نیست. همچنین باید برای دادگاه مشخص شود که آیا متصرف به اینکه مال در اختیار دیگری است، آگاهی داشته است؟ تصرف حقوقی با دادخواست حقوقی، طرح دعوا میشود؛ درحالیکه در تصرف کیفری نیاز به تقدیم دادخواست نیست. طرح دعوای حقوقی، مجازاتی را برای فرد بهنبال ندارد. در تصرف عدوانی حقوقی باید شرایط زیر حاکم باشد:
- خواهان دعوا باید سابقه تصرف داشته باشد. یعنی مثلا قبل از اینکه شخصی بهزور ملک را تصرف کند، سابقه سکونت و تصرف او محرز باشد. سابقه تصرف ،عرفی تعیین میشود و زمان آن میتواند کوتاه یا طولانی در نظر گرفته شود.
- موضوع دعوا، مالی غیر منقول اعم از ملک یا زمین بیان شود.
- تصرف بهصورت عدوان یعنی با قهر و زور صورت گرفته باشد.
- خواهان دعوا، سابقه تصرف نداشته باشد؛ یعنی شخصی که بهزور ملک را تصرف کرده، پیش از این، سابقه سکونت در ملک را نداشته باشد.

تصرف عدوانی کیفری
مرجع این دعوا، دادگاه کیفری دو و دادسرا خواهد بود. در چنین شرایطی اگر فرد بتواند به اثبات برساند که این مال به شخص دیگری تعلق دارد، طبق قانون به یک ماه تا یک سال حبس، محکوم خواهد شد. چنانچه ملک از تصرف خارج شده و متصرف، دوباره اقدام به تصرف نماید، مجدد رفع تصرف صورت خواهد گرفت و فرد بین 6 تا دوسال به حبس محکوم میشود. در این نوع دعوا، فرد باید، مالکیت مال غیرمنقول را به اثبات برساند. تحقق دعوای کیفری این تصرف دارای شرایط زیر است:
- موضوع مورد اختلاف مرتبط با اموال غیر منقول یعنی ملک و زمین باشد.
- تصرف با قهر، زور و غلبه صورت بگیرد.
- فرد مدعی، سابقه تصرف در ملک را داشته باشید. یعنی پیش از طرح دعوا، در ملک سکونت داشته باشد.
- فرد متصرف که با زور این ملک را بهتصرف درآورده، قبلا سابقه تصرف ملک برای او محرز نشود.
- مجازات خوانده دعوا بر طبق ماده 690 قانون مجازات اسلامی شامل رفع تصرف، اعاده شرایط بهحالت سابق و مدت معین از حبس میشود.
تصرف عدوانی در مورد اتومبیل چگونه است؟
این نوع از تصرف تنها به اموال غیرمنقول چون ملک، مغازه، زمین و … تعلق دارد و مباحثی در رابطه با اموال منقول همچون خودرو در مسائل دیگر حقوق قرار میگیرد. روش تشخیص طرح دعوا تصرف عدوانی از طریق حقوقی یا کیفری
- چنانچه خواهان حقیقی باشید، نیاز به اثبات ندارد. یعنی صرف اینکه مشخص باشد ملکی حتی برای یک سال در مالکیت شما بوده است برای اقامه دعوا کفایت میکند. پس در چنین شرایطی، لازم است از لحاظ حقوقی طرح دعوا داشته باشید.
- اگر سند مالکیت در دست داشته باشید، بهتر است دعوای کیفری را مطرح کنید. چون داشتن سند ملکی، در مراجع قضایی مورد توجه قرار داده میشود. ولی در تصرف عدوانی حقوقی به سند توجه نمیشود و صرف محرز شدن تصرف قبلی کفایت میکند.
- اگر تنها مایل به رسیدن به ملک خود هستید و مجازات فرد برای شما اهمیتی ندارد، روش حقوقی را پیش ببرید. ولی چنانچه جبران خسارت، مجازات و اجرت المثل دوران تصرف برای شما حائز اهمیت است باید روش کیفری را دنبال کنید.
- در بیشتر محاکم قضایی، روند تصرف عدوانی حقوقی از کیفری طولانیتر است.
- در صورت داشتن اسناد معتبری همچون سند مالکیت، اقامه دعوا از طریق کیفری آسانتر است.
دعوای مربوط به اموال غیرمنقول اهمیت و پیچیدگی زیادی دارد و قانونگذار بهآن توجه ویژهای داشته است. تصمیم درمورد نحوه ارائه دعوا به خواست شما بستگی دارد اما بهتر است در مورد این قضیه با یک وکیل ملکی مشورت کنید.

درخواست تصرف عدوانی چگونه بیان میشود؟
در این مورد، خواهان باید ابتدا به دادگاه عمومی مراجعه کند. در این مورد شما لازم نیست که مالک باشید. بلکه ممکن است مستاجری باشید که در مدت قرارداد رهن، مالک، تصرف را انجام داده باشد. طبق ماده 12 قانون آیین دادرسی، دادگاهی صالح است که مال غیرمنقول در حوزه آن قرار گرفته باشد، حتی اگر مالک در آن منظقه ساکن نباشد. از اینرو باید دعوا از طریق دادگاه عمومی محل مال غیرمنقول مطرح شود. همچنین طرح دعوای تصرف عدوانی شامل شرایطی است که باید از قبل به آن آگاهی داشته باشید:
- این دعوا تنها در صورتی بررسی میشود که با زور و ناخواسته صورت گیرد. البته در قانون به آن اشاره نشده اما لفظ عدوانی دلالت بر این موضوع دارد. پس اگر شما مستاجر بوده و نسبت به مسئلهای با صاحب خانه دچار مشکل شده و قرار بر تخلیه خانه گذاشتهاید، تصرف عدوانی صورت نگرفته است.
- قاضی تنها در صورتی میتواند در این مورد حکم دهد که خوانده پس از تصرف خواهان، اقدام به تصرف اموال غیرمنقول کرده باشد. در غیر اینصورت قاضی نمیتواند حکمی صادر کند. صدور حکم رفع تصرف برای کسی صورت میگیرد که تصرف اولاحق بر تصرف خواهان باشد. از اینرو خوانده نباید هیچ تصرفی در مال موضوع دعوا داشته باشد؛ در غیر اینصورت، خود، متصرف سابق است و حکم رفع متصرف سابق وجه قانونی ندارد.
تصرف عدوانی در چه مواردی بیان میشود؟ طبق ماده قانون 690 قانون مجازات اسلامی، چنانچه فردی مبادرت به انجام امور زیر کند، تصرف عدوانی صورت گرفته است: دیوارکشی، تغییر حد فاصل، از بین بردن مرزها، نهرکشی، پی کنی، کرت بندی، امحای مرز، حفرچاه در غرس اشجار و زراعت در اراضی مزروعی اعم از جنگلها و مراتع، تصرف در اراضی ملی، باغها، قلستانها، مزارع کشت شده یا در آرایش زراعی، منابع آب، پارک ملی، چشمهسار و نهرهای طبیعی، تاسیسات کشاورزی، دامپروری و دامداری، کشت و صنعت اراضی موروثی، املاک متعلق به دولت، شرکتهای وابسته یا شهرداری، املاک و محبوسات اوقاف که برای مصارف عمومی و عام المنفعه یا اشخاص حقیقی و حقوقی که برای ذیحق معرفی کردن خود یا دیگری یا بهمنظور تصرف، بدون اجازه سازمان حفاظت محیط زیست یا مراجع ذیصلاح صورت گیرد و تخریب محیط زیست و منابع طبیعی را بهدنبال داشته باشد یا ایجاد مزاحمت و ممانعت از حق در موارد مذکور محرز شود، فرد خاطی به یک ماه تا یک سال حبس محکوم میشود.

تصرف عدوانی پارکینگ آپارتمانها به چه صورت است؟
یکی از رایجترین دعواهای تصرف، به پارکینگ ساختمانها مربوط میشود. بارها اتفاق افتاده که مالک، برخلاف میل مستاجر، بخشی از پارکینگ را تصرف کرده و از آن استفاده میکند. چنانچه پارکینگ، از موارد مستاجره قید شده باشد، مستاجر میتواند بنابر حقوق خود، اقدام به دادخواست کند. البته در چنین شرایطی کمک گرفتن از یک وکیل ملکی توصیه میشود چراکه باید تمامی بندهای اجارهنامه بهدرستی مورد رویت حقوقی قرار گیرد.
تصرف عدوانی در ملک مشاع چگونه است؟
یکی از مشکلاتی که ممکن است در آپارتمانها صورت گیرد، تصرف به حق دیگری است. برای مثال اگر شما و فردی دیگر، ملکی را بهصورت شریکی خریداری و از ابتدا محدوده استفاده را معین کرده باشید؛ اما پس از مدتی، شریک شما از حد خود تجاوز کرده و سهم شما را تصرف کند، در این موارد امکان دادخواست تصرف را میتوانید از دادگاه خواستار شوید. این مورد ممکن است در مورد سرقفلی نیز اتفاق بیفتد. ابتدا توصیه میشود مشکلات بدون مراجعه به دادگاه حل شود اما در غیر اینصورت، قاضی دستور به رفع تصرف ملک مشاع میدهد. البته لازم است پیش از خرید، محدوده با شفافیت و صراحت معین شود تا مشکلات بعدی را بههمراه نداشته باشد. براساس ماده 167 قانون دادرسی، چنانچه دو یا چند نفر، مال غیرمنقولی را بهتصرف درآورده باشند و بعضی از آنها مزاحم استفاده بعضی دیگر شوند حکم ممانعت از حق یا مزاحمت خوانده میشود.

تفاوت تصرف عدوانی با خلع ید
- دعوای خلع ید شامل تمامی اموال اعم از منقول و غیرمنقول میشود ولی تصرف عدوانی تنها به اموال غیرمنقول تعلق دارد.
- تصرف از نوع عدوانی به دو صورت حقوقی و کیفری مطرح میشود درحالیکه خلع ید، یک دعوای حقوقی است و بهشکل حقوقی قابل درخواست است.
- دعوای خلع ید در دسته دعاوی مالی است و هزینه آن مطابق با دعاوی مالی محاسبه میشود اما دعوای عدوانی غیرمالی است و هزینه آن به همین ترتیب قابل محاسبه است.
- طرح دعوای خلع ید با تشریفات قانونی صورت میگیرد و اجرای حکم آن قطعی است درحالیکه تصرف عدوانی بهصرف فوریت مورد رسیدگی قرار میگیرد و دادگاه برای متصرف بهصورت موقت، حکم عدم تصرف را صادر میکند.
- دعوای خلع ید باید توسط مالک با ارائه سند بیان شود ولی در نوع عدوانی، سابقه تصرف کفایت میکند.
جمع بندی: یکی از مشکلات رایجی که امروزه در مورد املاک صورت میگیرد مسئله تصرف است. چنانچه فردی، اموال غیرمنقول شخصی را یعنی ملک، زمین، مغازه و امثال آن را با زور و اجبار بهتصرف درآورد، از منظر قانون، تصرف عدوانی شناخته شده و در دو حوزه حقوقی و کیفری قابل پیگیری است. اگر بحث رفع تصرف در میان باشد، رسیدگی حقوقی کفایت میکند اما برای دریافت خسارت باید از لحاظ کیفری بررسی شود. در مرحله اول پیشنهاد بر سازش و توافق است اما در مراحل بعدی، دادگاه، حکم رفع تصرف یا حبس از یک ماه تا یکسال را در خواهد داد. از آنجاییکه این دعوا با خلع ید تشابه دارد، پیشنهاد میشود برای طرح آن از یک وکیل تصرف عدوانی کمک گرفته شود.
سوالات متداول
تصرف عدوانی چیست؟
تصرف مال غیر منقول فرد دیگر که بدون رضایت فرد و با اجبار صورت میگیرد.
تصرف اتومبیل جز دعوای تصرف عدوانی است؟
خیر، این مبحث تنها به مال غیر منقول ارتباط دارد.
دعوای تصرف عدوانی چه شرایطی دارد؟
1- خوانده پس از تصرف خواهان، اقدام به تصرف کرده باشد. 2- تنها با زور و بدون رضایت مالک انجام گیرد.
با سلام
اگر شکایت شاکی مبنی بر تصرف عدوانی اثبات نشود و مشخص شود که شاکی از روی عناد و اذیت شکایت کرده چه حکمی دارد؟
سپاسگزارم
تصرف عدوانی با خلع ید متفاوته؟